Wat is het panafrikanisme?
Voor Omar Ba is het belangrijk eerst duidelijk te maken waar hij het niet over zal hebben, namelijk afrocentriciteit en afrocentrisme. Afrocentriciteit wijst op het eerst aan zichzelf denken, aan het verdedigen van de eigen belangen. Afrocentrisme aan de andere kant is een meer cultureel fenomeen, als antwoord op white supremacy.
Panafrikanisme daarentegen gaat om het idee dat alle mensen van Afrikaanse afkomst, zowel op het continent als in de diaspora, zich moeten verenigen om zich te ontwikkelen en te emanciperen van het kolonialisme. Dit eerste beginsel komt voort uit de diaspora (Caraïben, VS, …). Ontstaan als een ideologie groeide het panafrikanisme in tijden van dekolonisering, onder invloed van Alioune Diop & Kwame Nkrumah, uit tot een politiek project. Het doel was nu een federale Afrikaanse staat te creëren die politiek, cultureel en economisch sterk is, om zich te kunnen profileren ten opzichte van Europa. Dit project heeft zich echter niet gemanifesteerd zoals gewenst door onenigheid over de manier waarop het moest gerealiseerd worden. Aan de ene kant was er de Casablancabeweging, die vond dat er onmiddellijk een federale staat moest gevormd worden. Aan de andere zijde stond de Monroviabeweging, die eerder van mening was dat Afrikaanse landen er nog niet klaar voor waren. Eerst moesten de soevereine staten sterk worden gemaakt, daarna zou men overgaan tot een federale staat. De ‘overwinning’ was aan de Monroviabeweging. Na een regionalisering volgde een samenkomen in de l’Organisation de l’Union Africane (OUA), vandaag beter bekend als de Afrikaanse Unie (AU).
I am not African because I was born in Africa, I’m African because Africa was born in me
-Kwame Nkrumah
Hoe verhoudt het panafrikanisme zich tegenover het huidige debat over racisme in Europa?
Een beweging waar we de laatste maanden niet omheen kunnen is black lives matter, dat in de nasleep van de dood van George Floyd ook bij ons zijn opmars kende. Hoe verhoudt het panafrikanisme zich echter tegenover deze beweging, die meer strijdt voor social justice?
Het panafrikanisme is zoals gezegd ontstaan in de diaspora, als reactie op het racisme en de onderdrukking waarmee mensen met een Afrikaanse afkomst te maken hadden in landen als de VS en de Caraïben. Belangrijke namen hierbij zijn W.E.B. Du Bois en Marcus Garvey, al waren ze het niet eens over hoe op dat racisme te reageren. WE.B. Du Bois kan gezien worden als zowel de vader van het panafrikanisme als de stichter van de civil rights movement. Hij organiseerde het eerste congres om na te denken over het panafrikanisme, over een al dan niet radicale scheiding met de koloniale macht, enz. Hij ijverde vooral voor het verkrijgen van gelijke rechten en toegang tot participatie in Amerika. Zijn ideeën zijn later door onder andere Nkrumah gematerialiseerd. Marcus Garvey aan de andere kant was van mening dat de enige plek van vrijheid en ontwikkeling voor Afrikanen in Afrika was. Hij bepleitte een terugkeer naar het Afrikaanse continent, waarbij witte mensen niet nodig zijn.
Waar beiden het wel over eens waren was dat Afrikanen – of zwarte mensen in het algemeen – in de eerste plaats zichzelf moeten erkennen als volwaardig, iets wat door het kolonialisme was afgenomen. Afrikanen moeten hun eigen cultuur erkennen, deze uitdragen en gebruiken als wapen om zich te emanciperen.
De link met de black lives matter beweging zit hem dus in het aankaarten van racisme en geweld. De doelstelling van black lives matter en het panafrikanisme spreken elkaar niet tegen, ze ontmoeten elkaar juist. Sterker nog, het panafrikanisme kan ervoor zorgen dat de black lives matter beweging pertinenter en globaler wordt. Door de focus weg te halen van de VS en in de geschiedenis van het panafrikanisme te duiken. Er zijn zoveel interessante denkers, we kunnen putten uit een enorme schat aan kennis die de laatste 100 jaar is geproduceerd.
Is het panafrikanisme vandaag nog relevant?
Ik heb zojuist gewezen op de relevantie van het panafrikanisme voor huidige bewegingen zoals black lives matter, dus ja. Toch zijn er andere elementen die neigen tot de conclusie dat het panafrikanisme zijn doel wat heeft gemist, zoals het lappendeken aan termen dat vandaag wordt gebruikt en de tot nu toe matige uitkomsten van de decade of people of African descent. Volgens Omar Ba mogen we echter geen voorbarige conclusies trekken.
Wat de terminologie betreft is veel afhankelijk van de context en is de discussie volop gaande. Volgens Omar Ba hoeft dit echter geen probleem te zijn, daar een reflectie over de identiteit noodzakelijkerwijs een benoeming voorafgaat.
Dezelfde toon is te horen wanneer we het hebben over de decade of people of African descent. Structurele verandering is inderdaad nog niet aan de orde, maar de decade heeft er wel voor gezorgd dat er bewustzijn werd gecreëerd op zowel het niveau van de landen als de organisaties. Dat de nadruk is gelegd op de noodzaak om echt te dekoloniseren eerder dan het louter te gebruiken als opvallende slogan. Ook hetgeen wat er vandaag wel al is, zoals het antiracismeplan op Europees niveau (dat er komt in 2023), had nooit mogelijk geweest zonder de decade.
Het is vijf voor twaalf, zegt men vaak. Maar volgens Omar Ba zitten we op schema. Reflectie en erkenning moeten verandering voorafgaan.
Wil je de volledige webinar herbekijken, surf dan naar https://youtu.be/gich-poTSaw
Korte biografie van de spreker:
Antwerpenaar Omar Ba groeide op in België, Senegal, Mauritanië en Frankrijk. Hij is al jarenlang een bekende antiracistische activist die ook lezingen geeft over het thema, met bijzondere aandacht voor de relatie tussen Afrika en Europa.